• «لطف» چیست؟ «فیض» چیست؟ «عنایت» چیست؟

«لطف» و «فیض» دو اصطلاح در علم کلام و تصوّف و عرفان نظری و فلسفه در جهان اسلام است که مترجمان فارسی کتاب مقدّس در عصر جدید، و  به پیروی از آنها، استادان دانشگاهی و حوزوی در رشتهٔ علم کلام و دیگر نویسندگان و مترجمان نامتخصص کتاب‌های کلامی و فلسفی در خداشناسی مسیحی، آنها را به یکدیگر آمیخته و با هم اشتباه کرده‌اند، تو گویی این دو به یک معنایند یا حتی مترادف‌اند. اما چنین نیست. «لطف» (“χάρις”/“charis”) اصطلاحی صرفاً خداشناختی در مسیحیت است، و حال آنکه «فیض»  (“άπορροὴ”/“aporrhoe”)، در اصل، اصطلاحی در جهان‌شناسی و هستی‌شناسیِ فلسفی است که از راه ترجمهٔ آثار فلسفهٔ نوافلاطونی به جهان اسلام وارد شده است، و در تصوّف و عرفان نظری نیز جذب شده است و به معنای «بخشش» یا «جود» نیز به کار رفته‌ است. مترجمان فارسی‌زبان و فارسی‌دان کتاب مقدّس در قرن نوزدهم شاید به دلیل همنشینی «لطف» و «فیض» در آثار ادبی و صوفیانهٔ فارسی، و معنای ضمنی «بخشش» و «دهش» در هردو، در ترجمهٔ واژهٔ عبری «خن» یا یونانی “χάρις”/“charis” یا واژهٔ انگلیسی ـ فرانسوی “grace” به «فیض» (“emanation”)  مرتکب اشتباهی ویرانگر شدند و این اشتباه تا امروز در بسیاری از آثار فارسی در خصوص خداشناسی مسیحی، از ترجمه تا تألیف، حاضر است تا جایی که یا برخی همچون داریوش آشوری و دیگران «فیض» را یکی از برابرنهاده‌های “grace” می‌شمارند و می‌آورند، دو واژه‌ای که چنان‌که خواهد آمد، هیچ گونه ارتباط لغوی و ریشه‌شناختی و مفهومی در زبان‌های اروپایی و حتی عربی با یکدیگر ندارند، یا کسانی همچون بهاءالدین خرمشاهی آن را در متنی واحد هم به «عنایت» ترجمه می‌کنند و هم به «لطف»، یا همچون میرشمس‌الدین ادیب سلطانی «قلمرو/پادشاهی لطف» را به «پادشاهی مهر»، یا برخی دیگر، همچون صالح نجفی، این سخن حیرت‌انگیز و یاوه را بر زبان می‌آورند که «... در تئولوژی مسيحی به آن فيض می‌گويند و در سنّت ما لطف خوانده می‌شود» (!؟). اما از همه تأسف‌برانگیزتر این است که کسانی با عنوان دانش‌آموختگان دانشگاهی یا حوزوی در علم کلام در این باره مقالهٔ به اصطلاح علمی ـ پژوهشی نیز می‌نویسند!؟ و کسانی دیگر از همین اهل حوزه این تعبیر نادرست را در برگردان به زبان عربی باز «فیض» ترجمه می‌کنند، بی‌آنکه بدانند یا بخواهند بدانند که خود عرب‌های مسیحی یا غیرمسیحی امروز چه چیزی بدان می‌گویند!؟ در پژوهش زیر بحثی می‌کنم در اینکه «لطف» (“grace”) چیست؟ و «فیض» (“emanation”) چیست؟ و «عنایت» (“providence”) چیست؟ و چرا ترجمهٔ کلمهٔ انگلیسی ـ فرانسوی “grace” یا دیگر برابرنهاده‌های آن در دیگر زبان‌های اروپایی به «فیض» و همچنین برابرنهادهٔ دیگر آن «عنایت» نادرست است و چرا با اینکه «لطف» (“grace”/“favour”) و «فیض» (“emanation”) و «عنایت» (“providence”) هرسه عربی‌اند، مترجمان و نویسندگان و خداشناسان/متکلمان/علمای لاهوت مسیحی امروز عرب در برابر “grace” از کلمهٔ قرآنی «نعمة» استفاده می‌کنند، و نه «لطف» یا «فیض» و «عنایت». در پایان نیز گزارشی می‌دهم از ترجمه‌های «فضل» (“favour”) و «نعمة» (“grace”) در ترجمه‌های فارسی و انگلیسی قرآن و مقایسهٔ کاربرد «لطف» و «فیض» و «عنایت» در دیوان حافظ و تفاوت این مفاهیم در تصوّف و عرفان و علم کلام و فلسفه و زبان عادی.

واژگان کلیدی: لطف، فیض، عنایت، نعمة، فضل، داریوش آشوری، پیروز سیّار، صالح نجفی، حسین واله، محمد حسین طاهری، رضا یعقوبی، بهاءالدین خرمشاهی، میرشمس‌الدین ادیب سلطانی، مهدی خلجی، افلوطین، قاضی عبدالجبار معتزلی، حافظ، علم کلام، تصوّف، عرفان، فلسفه، ترجمه، نظریهٔ ترجمه 

 در صورت تمایل به خواندن تمامی متن آن را می‌توانید از کانال تلگرام من یا  آکادمیا بردارید. 

تلگرام: fallosafahmshk@

آکادمیا: https://sbu-ir.academia.edu/Sahaka